Natura Apparaat: apparaat voor materiële hulp van de Nederlandse illegaliteit

Paul FMJ Verschure 23 augustus 2025

Introductie

Natura was een essentiële Nederlandse verzetsorganisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog nationaal opereerde en zich voornamelijk richtte op het verstrekken van essentiële middelen en ondersteuning aan mensen die buiten het door de Duitsers streng gecontroleerde officiele distributiesysteem vielen of extra steun nodig hadden. Haar activiteiten omvatten de grootschalige inzameling, opslag en distributie van voedsel, kleding en andere materialen aan verschillende groepen, waaronder families van zeelieden en soldaten, onderduikers, en verzetsstrijders. Natura omvatte een netwerk van ongeveer 500 personen en speelde een cruciale rol in het ondersteunen van verzetsactiviteiten en het verzekeren van de overleving van duizenden Nederlanders.

Oorsprong en Ontwikkeling

De eerste groep van Nederlanders die onder druk werden gezet na de Duitse annexatie van Nederland waren de families van de buitengaatse zeevarenden die weigerden terug te keren naar de bezette gebieden om zich onder Duitse controle te plaatsen. Na eerste dreigementen werden de rederijen geboden in oktober 1941 om te stoppen met het betalen van gages [1,2]. Op verschillende plekken ontstonden spontane hulpcomités voor de betroffen families en een van de grotere organisaties die hieruit voortkwam was de zogenaamde Zeemanspot onder leiding van Abraham Filippo, gezagvoerder bij de Holland-Amerika Lijn (HAL). De Zeemanspot droeg weer bij aan de vorming van het Nationaal Steun Fonds (NSF) dat onder leiding stond van Iman van den Bosch en Walraven van Hall. Deze organisaties splitsen zich later waarbij de Zeemanspot zich wilde blijven richten op de originele doelgroep, terwijl het Nationaal Steunfonds zich verdere ontwikkelde als de financiele arm van het nationale verzet. Het Naturapparaat werkte tot het eind van de oorlog nauw samen met beide organisaties vooral gebaseerd op de netwerken van persoonlijke relaties.

Met de groeiende controle van de Duitse bezetter over de Nederlandse maatschappij ook uitgedrukt in de groei van een strikt distributiesysteem voor levensmiddelen en goederen en het inperken van de koopkracht, werd al snel duidelijk dat niet alleen financiële maar ook praktische steun nodig was in levensmiddelen, kleding, schoeisel, etc.[3]. In het begin van 1942 hebben Jan Verschure (alias Holster, Hilversum) en Luitenant ter Zee Jan Bottema (alias van Buuren, Bussum) het initiatief genomen om een landelijke organisatie op te zetten voor de materiële ondersteuning (met nadruk op voedsel en textiel) en de daarbijkomende logistieke uitdagingen. De functies als inspecteurs van het vervoer van Bottema en Verschure waren hierbij van strategisch belang. In een tijd waarin mobiliteit streng werd gecontroleerd, bood hun status als inspecteurs de perfecte legale dekmantel. Ze konden reizen, contacten leggen met boeren, fabrikanten en transporteurs, en goederen vervoeren onder het mom van officiële werkzaamheden. Het succes en de schaal van het vroege Natura-Apparaat waren direct afhankelijk van dit doortastende gebruik van quasi-officiële posities. en dus over eigen vervoermiddelen beschikten. De goederen voor Natura werden aangekocht tegen standaardtarieven, of gevorderd in naam van de Crisis Controle Dienst (CCD), Aan en Verkoopbureau van Akkerbouw producten (AVA) of Natura zelf. Financiering gebeurde via NSF waarbij de Dortse Industrieel Andries Tuenissen een centrale rol speelde. Vervoer naar vaste distributiepunten werd geregeld met gebruikmaking van vergunning van het Duitse leger of de ABD of ook door eigen vervoerders.

Het begin van 1942 zag nieuwe maatregelen van de Duitse bezetter tegen een aantal groepen van Nederlandse burgers inclusief het verplicht dragen van de zogenaamde Joden ster door als door de Duitsers als Joods geklassificeerde Nederlanders, het wegvoeren van Nederlandse officieren in krijgsgevangenschap, en dwangmaatregelen om vele duizenden Nederlandse mannen tewerk te stellen in de Duitse oorlogsindustrie. Hierdoor nam het aantal Nederlanders die in de illegaliteit moesten overleven sterk of extra hulp behoeften sterk toe. Een schatting is dat dit ongeveer 400000 mensen betreft.

Tot de bevrijding in 1945 ontwikkelde het Natura Apparaat zich tot een landelijk netwerk van honderden organisatoren, leveranciers, vervoerders en distributeurs die collectief voor de ondersteuning van niet alleen families van zeevarenden maar ook de illegaliteit, families en nabestaanden van leden van het bredere verzet en onderduikers zorgden.

Activiteiten en Ondersteuningsnetwerk

De belangrijkste activiteit van Natura was het verzamelen, opslaan en distribueren van essentiële goederen, waaronder voedsel zoals graan en kookolie, maar ook kleding, fietsen en andere materialen. De organisatie leverde ook goederen voor Rode Kruis-pakketten die naar krijgsgevangenen en gevangenen in kampen zoals Amersfoort en Vught werden gestuurd. Natura’s distributienetwerk was gebaseerd op zowel directe levering aan families als samenwerking met andere verzetsorganisaties, zoals de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO).

Voor de adviezen op het gebied van de voedselpositie bestond een vruchtbaar contact van het Natura-apparaat met de leiding van het Departement van Landbouw. Het belang van dit contact is duidelijk, als men bedenkt, dat de boeren op den duur slechts de adviezen van de illegaliteit vertrouwden. Van de voor het verzet belangrijke Departementen van Sociale Zaken, Economische Zaken en Binnenlandse Zaken, en diensten als het Rijks-Arbeidsbureau, het CDK en het Centraal Bevolkingsregister was met de leiding niet samen te werken. De meesten dezer leiders werkten zelfs mee met de Duitsers in de bestrijding van het verzet [ref het Grote Gebod H5 P662:]

Organisatiestructuur

Aanvankelijk functioneerde Natura als een gecentraliseerde, landelijke organisatie. Vanwege veiligheidsoverwegingen en het toenemende risico op arrestaties decentraliseerde de organisatie haar structuur echter in augustus 1944. Deze verschuiving stelde Natura in staat haar activiteiten voort te zetten door te integreren met bestaande lokale verzetsnetwerken. Op haar hoogtepunt waren naar schatting 500 tot 3.000 mensen betrokken bij Natura, van wie velen ook deelnamen aan andere verzetsinitiatieven [ref de Jong ].

Natura Apparaat was deel van de Kern. Deze coordinerende organisatie was opgezet Van Tuyl (Walraven van Hall t), leider van het NSF, die met Dijkstra van het NC en De Ridder (Hendrik Dienske t) van de LO, en in Januari ’44 een aantal organisaties om de tafel wist te krijgen met het oog op practische samenwerking in het verzet. Van toen af kwam de Kern wekelijks bijeen. Zij was geen overkoepelend orgaan. Men pleegde er overleg, voornamelijk inzake de vraagstukken, die door het onderduiken aan de orde kwamen: natura-verstrekking, financiën, kraken, vervalsingen, Z-kaarten-actie, TO-actie, voorlichting en medewerking van bedrijven en ambtenaren, contact met de Duitsers etc. Maar ook werden onderwerpen als sabotage, liquidaties e.d. in het overleg betrokken. Zitting hadden op den duur de volgende organisaties: NSF, NC, de verzorgingsgroep van Trouw, PBC, RvV, Natura, VOC, OD, LO en LKP. De illegale pers was dus niet vertegenwoordigd. [Ref: het Grote Gebod H5 P652]

Uitdagingen en Risico’s

Opereren onder de nazi-bezetting bracht aanzienlijke risico’s met zich mee voor de leden van Natura. Arrestaties, vooral onder leidinggevende figuren, vormden een constante bedreiging, wat leidde tot de eerder genoemde decentralisatie. Ondanks deze uitdagingen zette Natura door en speelde een cruciale rol in het ondersteunen van het Nederlandse verzet, vooral tijdens de barre omstandigheden van de Hongerwinter.

Na de bevrijding

Direct na de bevrijding is en voorlopig bestuur gevormd van de Naturagroep bestaande uit S.J. Mansholt, Schagen van Leeuwen, C.J. Schut,

Nalatenschap en Betekenis

De bijdrage van Natura aan het Nederlandse verzet was aanzienlijk. De organisatie bood essentiële steun aan mensen in nood, waardoor talloze individuen konden overleven en de algehele verzetsinfrastructuur werd versterkt. Natura’s inspanningen getuigen van de veerkracht en solidariteit van het Nederlandse volk in het aangezicht van onderdrukking.

Referenties

[1] Johan van der Wal (2007) We vieren het pas als iedereen terug is. Proefschrift. Universiteit Groningen. http://irs.ub.rug.nl/ppn/29933322

[2] Jet Spits & Johan van der Wal (2010) Zeemansgezinnen in Bezet Nederland.

[3] https://www.museum19401945.nl/tijdlijn-tweede-wereldoorlog?ViewFullSite=true